Мова Дэталёва

2021-08-26 09:00:48 #тэорыямовы

Сёння - гадавіна сумнавядомай моўнай рэформы, зафіксаванай пастановай СНК БССР ад 26 жніўня 1933 г. «Пра змены і спрашчэнне беларускага правапісу». Фактычна ў выніку рэформы беларускі правапіс падзяліўся на "наркамаўку" (афіцыйны правапіс) ды "тарашкевіцу" (класічны правапіс, які дзейнічаў да гэтых зменаў).

Чым жа канкрэтна розняцца гэтыя два правапісы - "наркамаўка" і "тарашкевіца"?

Некаторыя адрозненні вы бачыце на малюнку, а поўны разбор глядзіце тут: https://www.movananova.by/zaniatki/gistoryya-movy-tarashkevica-vs-narkamauka.html Адкрыць / каментаваць

2021-08-08 11:15:17 #відэа

Спрачаемся, што вы яшчэ не глядзелі серыял "Quo vadis" - па матывах рамана Генрыка Сянкевіча - па-беларуску! Чаму б не пачаць сёння? 6 серый па 45 хв, і ўсё на роднай мове!



Адкрыць / каментаваць

2021-08-04 11:01:03 #граматыка

Не самая займальная, але важная тэма, для тых, хто хоча правільна гаварыць і пісаць па-беларуску.

Колькасна-іменныя спалучэнні

Пад колькасна-іменнымі спалучэннямі маюцца на ўвазе спалучэнні колькасных лічэбнікаў з назоўнікамі, прыметнікамі і займеннікамі. Калі ў такім спалучэнні ўжываецца лічэбнік адзін, то ён дапасуецца да назоўніка ва ўсіх катэгорыях: адзін сталы чалавек, адна маладая дзяўчына, адно пабітае акно. Такім самым чынам паводзяць сябе і лічэбнікі два, абодва, дзве, абедзве, тры, чатыры. Трэба памятаць, што пры іх у назоўным і вінавальным склоне назоўнікі маюць форму назоўнага склону множнага ліку, то бок адказваюць на пытанні хто? што?: два сталы, абодва браты, дзве кнігі, абедзве сяброўкі, тры дні, чатыры месяцы. Гэта важны момант, бо памылкі ва ўжыванні дадзеных канструкцый абумоўленыя ўплывам рускай мовы, дзе пасля ўзгаданых лічэбнікаў ужываюцца назоўнікі ў родным склоне адзіночным ліку, напрыклад, два стола, три дома, а не два сталы, тры дамы, як у нас. Гэта правіла таксама распаўсюджваецца на складаныя назоўнікі, таму правільна трэба казаць: дваццаць два дамы, трыццаць тры сталы. Пры ўсіх астатніх лічэбніках — пяць, шэсць, адзінаццаць, дваццаць восем і г.д. — назоўнік будзе стаяць у форме роднага склону множнага ліку: пяць сталоў, шэсць дамоў, дваццаць восем хлопчыкаў.Калі ў колкасна-іменным спалучэнні да назоўніка адносіцца прыметнік, дзеепрыметнік, парадкавы лічэбнік або займеннік, то ён будзе ставіцца ў той самай форме, што і сам назоўнік: тры дубовыя сталы, абедзве вясёлыя сяброўкі, два твае сыны, чатыры непадрыхтаваныя тэмы, шэсць зімовых дзён. Нават у тым выпадку, калі азначэнні стаяць перад лічэбнікам, яны захоўваць тую самую форму: дубовыя тры сталы, твае два сыны. Выключэнне складаюць толькі спалучэнні, якія паказваюць недакладны лік або маюць узмацняльнае значэнне. У іх азначэнне можа выступаць у форме роднага склону: праз якіх-небудзь два дні, цэлых тры гадзіны! Калі ж колькасна-іменнае спалучэнне выражае дакладны лік, азначэнне пры ім, як правіла, ужываецца ў форме назоўнага склону: у свае васемнаццаць год, доўгія сем дзён.

Што тычыцца дробавых лічэбнікаў, то яны паводзяць сябе аналагічным чынам. Калі ў якасці лічніка (першай часткі дробавага лічэбніка) выступаюць словы два, тры, чатыры, то другая частка (назоўнік) будзе стаяць у форме назоўнага склону множнага ліку: дзве трэція, чатыры сёмыя. Калі ж першае слова – лічэбнік ад пяці і вышэй, то другое будзе стаяць у форме роднага склону множнага ліку: пяць шостых, восем дзявятых.

Звярніце ўвагу, што дробавы лічэбнік паўтара ўжываецца пры назоўніках мужчынскага і ніякага роду, паўтары – пры назоўніках жаночага роду: паўтара кілаграма, паўтара вядра, паўтары гадзіны. Лічэбнікі паўтара і паўтары не змяняюцца і ва ўсіх склонах маюць адну форму. Назоўнікі пры іх у назоўным і вінавальным склонах маюць форму роднага склону адзіночнага ліку: паўтара дня, паўтары хвіліны. Адкрыць / каментаваць

2021-07-23 11:01:00 #цікавінкі

Мова выданняў Скарыны

Скарынаўскі пераклад Бібліі быў адным з першых аўтарскіх перакладаў у Еўропе і служыў нацыятворчым мэтам.

На якую ж мову быў зроблены пераклад? Сам Скарына называў яе рускай. Пад рускай у той перыяд, як лічаць навукоўцы, мелася на ўвазе тагачасная афіцыйная мова Вялікага Княства Літоўскага. Аднак, калі прааналізаваць тэксты Скарыны, бачым, што тут не ўсё так адназначна, бо сама мова ў залежнасці ад тэкстаў у вельмі значнай ступені адрозніваецца. Калі ўзяць, напрыклад, “Псалтыр”, “Апостал” і “Малую падарожную кніжыцу”, то яны напісаныя на царкоўнаславянскай мове з асобнымі беларускімі ўкрапваннямі. Тыя словы, што Скарына лічыць для беларусаў не зразумелымі, ён суправаджае тлумачэннямі на палях кнігі (глосы): кивот- скриня, нигер – чорный, языцы – народы. А вось у кнігах, дзе літаратурна-мастацкі кампанент больш выразны, напрыклад, ”Песнь песней”, “Юдифь”, “Плач Иеремии”, ён набліжае мову да жывой народнай гаворкі. Больш за ўсё Скарына звяртаецца да жывой беларускай гаворкі ва ўласных тэкстах: вершах, створаных да асобных кніг Бібліі, прадмовах і пасляслоўях. Праўда, часта ў гэтых творах — цытаты з Бібліі, ніяк графічна не аддзеленыя ад тэксту самога аўтара, таму ў моўным плане тэксты выглядаюць неаднароднымі.


Дык як усё ж такі сёння называць мову перакладаў Скарыны? Ніхто, безумоўна, ужо не назаве яе руска-літоўскай або польска-рускай, як у ХІХ ст. Аднак ці гэта царкоўнаславянская з элементамі старабеларускай мовы, ці старабеларуская з царкоўнаславянсімі элементамі, сярод навукоўцаў, як замежных, так і айчынных, таксама няма адзінай думкі. Згодна з апошняй найбольш папулярнай пазіцыяй, у сваёй большасці мову аўтарскіх перакладаў Скарыны можна лічыць старабеларускай з элементамі царкоўнаславянскай. “Скарына кантамінаваў, спалучаў у сваім перакладзе дзве традыцыі, выпрацоўваў сваю перакладчыцкую тэхніку і сам, падкрэсліваю, сам назваў мову свайго перакладу, сваю Біблію для таго часу рускай, а сёння мы гэта называем старабеларускай,” – піша даследчыца, спецыяліст у галіне гісторыі беларускай рэлігійнай тэрміналогіі Ірына Будзько. А філолаг і перакладчык Лявон Баршчэўскі заяўляе: “Калі выдаліць з тэксатаў Скарыны царкоўнаславянізмы , — гэта мова, на якой гаварыў мой бацька і мая бабуля з Полацка”.


Асаблівасці мовы Скарыны:
Правапіс базуецца на марфалагічным прынцыпе (як у царкоўнаславянскай мове), але ўсё ж, хоць і непаслядоўна, адлюстроўваюцца характэрныя для беларускай мовы гукавыя рысы: пераход у ў ў (паказваўся як в: не втаися, повчение); спрашчэнне груп зычных здн, стн, рдц (ненависными, празъникъ), пераход стараславянскага жд у ж (одежа, осуженъ), рэдукцыю галосных у ненаціскным становішчы (десетъ, двадцетъ, гледели), супадзенне “яць” і е (делати, реку, деда, сена), ацвярдзенне губных (кровъ, седмъ), ацвярдзенне шыпячых (идешъ, женешъ, пришлешъ, шолъ), ацвярдзенне р (стрыщи), змяненне “ёр” у и (шие, ко шии, на шию, бийся, побийте), азванчэнне (з бою, зделали) і г.д.

Далей чытаць тут: https://www.movananova.by/zaniatki/zanyatki-158/teoryya-i-praktyka-movy-mova-vydannyau-skaryny.html Адкрыць / каментаваць

2021-07-12 18:23:24 Сябры, запрашаем далучыцца да літаратурнага анлайн-гуртка ў бліжэйшую сераду. Будзем гутарыць пра твор Андруся Горвата "Радзіва "Прудок". Дзённік".

Гэта кніга пра вяртанне да каранёў, да роднай моўнай і культурнай стыхіі і пра тое, як важна не згубіць бабуліны аповеды) Тэмы актуальныя, а сам аповед прасякнуты цеплынёй і гумарам.

Завітваць можна, нават калі твор не чыталі. Спадзяемся, наша абмеркаванне натхніць вас на гэта

14 ліпеня ў 19.00
Zoom (каб атрымаць спасылачку, адзначайцеся ў каментарах) Адкрыць / каментаваць

2021-07-11 11:43:39 #мованановавідэа

Нядзеля - час для сямейнага адпачынку. У тым ліку, што сямейных "кіношак")

Прапануем паглядзець дзіцячы серыял "Піпі Доўгаяпанчоха". Гэта сапраўдны скарб - 18 серый працягласцю паўгадзіны кожная, і ўсё на беларускай мове! Прыемнага прагляду!



Адкрыць / каментаваць

2021-07-05 10:02:50 Сябры, ад сёння пачаўся тыдзень беларускай культуры.
А наш студэнт Кастусь зняў з гэтай нагоды цікавае відэа. Глядзіце і не забывайцеся ставіць падабайкі!


Адкрыць / каментаваць

2021-07-02 11:00:28 #cлоўнік

Сёння ў нас надзвычай летняя тэма - пчолы! Чым калода адрозніваецца ад борці? Што такое "вабік"? Чытайце ніжэй і даведвайцеся новыя беларускія словы.


 Атожылак – рус. отводок

Бортнік (бартнік, барцялаз, зямец, вотчыц) — пчаляр, які займаецца доглядам, аховай пчолаў у борцях (або калодах).

Борць (бартак, барць, бордзь, клешня) - выдзеўбанае ў жывым дрэве гняздо для пчолаў. А таксама дрэва з борцю.

Бортніцтва — традыцыйны лясны промысел, форма пчалярства, якая заснавана на ўтрыманні пчолаў у борцях або калодах.

Брушоўка – працэс запячатвання пчоламі сотаў з мёдам.

Вабік — невялікая калода, вулей (можа быць з саломы або кары) для прываблівання раёў.

Вашчына (вуза, навуза) — парожнія пчаліныя соты.

Вулей - рус. улей

Гняздо – месца ў борці (калодзе), дзе жывуць пчолы.

Джала – рус. жало

Джаліць (джгаць), уджаліць (джгануць)

Дно (под, подак, пята) — ніжняя ўнутраная частка борці або калоды.

Дымар, курач (дымакур, курадым) – прылада для абкурвання пчол. Раней выкарыстоўваўся зубель.

Забрус – крышачкi з воску, якімі пчолы закрываюць соты з мёдам.

Знамя (знак, кляйно) — метка або засечка, якая высякалася на бортных дрэвах.

Калода (вулей, калотка, бучак, даўбяк, доўбанка, ляжак, каранёк, пянёк, стаяк, стаўбун, ляжак) — штучна выдзеўбанае ў камлі дрэва (спілаваным) дупло (борць) той жа кантрукцыі, што і звычайная борць у дрэве.

Камора – унутраная частка борці.

Каморка – адна сота.

Каралева (матка) — пчаліная самка або бортнае дрэва з трыма і болей борцямі.

Ляток (лётва, лётка, вока, вочка) – дзірка для пчол у калодзе і борці.

Медазбор – рус. медосбор

Мёд, мядовы, медавуха

Мёдарэз (рэзічка) – нож для падразання сотаў.

Падкур (поткур, адзёр, адонак, памост, пасцель) – драўляная пляцоўка вакол бортнага дрэва для аховы борці (калоды) ад мядзведзя.

Пчала

Пчаляр – рус. пчеловод

Пчальнік – рус. пасека

Пяршак (пярвак) – рой першага ў сезоне падзелу.

Падглядаць (падбіраць, хаджаць, лекаваць) – збіраць мёд у часы медазбору і пакідаць частку пчолам на зіму.

Перакід, поцяг, чашкі — метады пад’ёму на бортнае дрэва.

Про́паліс і прапо́ліс

Пчолапакет – невялікая пчаліная сям’я, часцей на 4 або 6 рамак, прызначаная на продаж.

Пылок – рус. пыльца

Пярга – пчаліны хлеб.

Тварба (даць закроп, зрабіць прынаду, напырскаць) – апырскванне борці сытою, націранне травамі і зёлкамі для прываблівання пчол у борць.

Труцень

Чмель – рус. шмель

Часткі вулля: дно, гнездавы корпус (гняздо), магазінны корпус (магазін), дах, рамкі, ляток, прылятковая дошка.

Прылады і прыстасаванні для работы з пчоламі і мёдам: медагонка, нож ці відэлец для распячаткі сотаў, стамеска, касцюм, сетка, раёўня, сіта (фільтр) для працэджвання мёду.

Пчолы: ахоўнікі, выхавацелькі, выведнікі, прыбіральніцы, будаўнікі, збіральніцы

Мёд паліфлёрны, манафлёрны, рапсавы, грэчкавы, ліпавы, верасовы, лясны, лугавы, палявы, кветкавы, падзевы. Адкрыць / каментаваць

2021-06-28 18:54:02 Сябры, вітаем!
Як і абяцалі, паспрабуем зладзіць гутарковую сустрэчу. Не будзе традыцыйнай моўнай часткі, не будзе адмысловага госця. Гасцямі будуць усе прысутныя)

Гутарыць будзем пра падарожжы, спантанныя і запланаваныя: што яны значаць для нас? якія найбольш запомніліся ці ўразілі? пра што маем памятаць, выпраўляючыся ў чарговы шлях?

Спадзяемся, што атрымаецца і мову папрактыкаваць, і досведам падзяліцца, і натхненне на новыя вандроўкі атрымаць

30 чэрвеня ў 19.00
Zoom (каб атрымаць спасылачку, адзначайцеся ў каментарах) Адкрыць / каментаваць

2021-06-23 11:00:27 #слоўнік

Ці садзіце вы агарод? Ці любіце збіраць ягады ды травы ў лесе? Нават калі вашыя дачыненні з раслінамі абмяжоўваюцца пакупкай сезоннай зеляніны на кірмашы - веды пра беларускі расліннны свет лішнімі не будуць! А дапаможа ў гэтым аўтарскі слоўнік, складзены Сяргеем Харэўскім.

У нашай мове, у народных гаворках багата сінонімаў для розных раслінаў, што маюць розную эмацыйна-экспрэсіўную афарбоўку і належаць да розных стыляў і сфер ужывання. Напрыклад: трыпутнік (рус. подорожник) – прыдарожнік, бабка, серпарэзнік, міжперсніца; лотаць (рус. калужница) – лопух, нюнькі, бабоўнік, жаўтушнік, мядзведжая лапка; гарлачык (рус. кувшинка) – лілея, калітка, булдаўка, вадзяніца, макаўка, гладышыкі, бубенчыкі, куўшынкі; купальнік – буквіца, гарнік, касцян, пералёт; дзядоўнік (рус. репейник) – лопух, лапушнік, рапей, брылі, калюгі, ранік і інш. Як бачым, шмат якія расліны з вялікім, разляпістым лісцем могуць звацца папросту лопухамі. Там можна назваць і лісце дзядоўніку, і водных раслінаў-лотацяў, і нават гарбузоў.


Пад вокнамі хатаў квітнеюць духмяны бэз (рус. сирень), язмін (рус. жасмин), у палісадніках – настуркі (рус. настурция), вяргіні (рус. георгины), півоні (рус. пионы).

Агарод

Ад вясны пачынае пладзіць агарод. Першымі з-пад снегу вылазяць шпарагі (спаржа). Шпарага — з яе карнявішча развіваюцца сцябліны з мноствам тонкіх зялёных галінак; плод – чырвоная ягада памерам з гарошыну. Сёння яе росцяць пад вокнамі хатаў найперш як дэкаратыўную расліну. А былі ж шпарагі звычайнаю закускаю да вінаў на шляхецкіх сталах…

Каштоўная агароднінная культура – сельдэрэй (салера) (рус. сельдерей), чыё лісце выкарыстоўваем у свежым выглядзе, а карняплоды – ва ўсялякім. Яе шануюць і ў нашай народнай медыцыне.

Шпінат (рус. шпинат), што цяпер зноў становіцца папулярнай гароднінай, каляндра (рус. кориандр), чые насенне мы бачым на “барадзінскім” хлебе, а яго зяленіва ў нас цяпер упарта называюць па-турэцку кінзою. Кмен (рус. тмин) ды кроп (рус. укроп), без якіх не абыходзіцца ніводзін гародчык….

У садах нашых ёсць калючыя кусты з любімымі ягадамі – парэчкі (рус. смородина), агрэст (рус. крыжовник) ды ажыны (рус. ежевика).

 
 А пойдзем у поле!

У полі, апроч культурнае збажыны, на пустках ды па лагчынах багата ўсялякіх раслінаў. Там, дзе колісь быў пажар, ці проста палілі вогнішчы, палымнеюць ружовымі кветкамі выскія сцяблюкі скрыпеню (рус. иван-чай). Паўсюдна ў нашых палях сустрэнем розных відаў рамонкі (рус. ромашки) ды валошкі, якіх таксама завуць і васількамі. Красуе ўсё лета канюшына (рус. клевер), з якое самае каштоўнае сена. Аж настолькі каштоўнае, што канюшынка патрапіла нават на цяперашні герб Рэспублікі Беларусь. Тамсама, у палях, расце і лубін (рус. люпин), розныя гатункі якога сеюць на сілас і яны паўсюдна патрапілі ў дзікую прыроду. Пры дарозе ўбачым тут лекавыя зёлкі — горкі палын (рус. полынь), пяць відаў трыпутніку (рус. подорожник), чыё лісце гоіць раны, сіняквет (рус. синяк), якім лечаць укусы змеяў, падбел (рус. мать-и-мачеха) з жоўценькімі кветачкамі, падобнымі да дзьмухаўцоў (рус. одуванчик), якіх у нас поўна і ў горадзе. Па пустках безліч розных раслінаў — дурнап’ян (рус. дурман), зоркаўка (рус. звездчатка), свінакроп (рус. торица), зяльборнік (рус. ширица голубоватая), падбурачнік (рус. амарант), залозніца (рус. норичник), на сухіх мясцінах — дужыя сцеблюкі дзіванны (рус. коровяк).

Далей чытаць тут: https://www.movananova.by/zaniatki/slounik-raslinny-svet.html Адкрыць / каментаваць