2021-11-08 14:22:52
#гісторыямовы
8 лістапада 1883 г. у засценку Калеснікаў Дзісенскага павета Віленскай губерні (цяпер Глыбоцкі раён Віцебскай вобласці) нарадзіўся беларускі дзяяч і філолаг
Вацлаў Ластоўскі.
Адна з самых вядомых прац, якую літаратуразнаўца пакінуў пасля сябе - гэта «Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік» (1924).
Канцэпцыю слоўніка Ластоўскі выклаў у сваёй прадмове. Ён пісаў: “Мова перапоўненая чужаземскімі словамі зьяўляецца ізолятарам культуры ад народных масаў. … Адраджоная наша мова павінна стацца дабрым правадніком культуры, а гэткай яна зможа быць толькі тады, калі ў ёй будзе найменш чужых слоў…” Як бачна, аўтар стаіць на надзвычай пурыстычных пазіцыях, заклікаючы да ачышчэння мовы ад няродных элементаў, якія патрапілі ў беларускую мову цягам яе гісторыі.
Больш за тое, Ластоўскі нават прапануе адмаўляцца ад словаў, падобных па гучанні да словаў суседскіх моваў, абіраючы варыянты, адрозныя ад іх. Менавіна тады, на ягоную думку, найбольш поўна выявіцца яе індывідуальны характар. Ён сцвярджае, што гэта атрымаецца,
“… калі патрапіць абараніцца ад асімілюючага ўплыву суседніх грамадных народаў: Расійцаў, Палякаў, Украінцаў. Дзеля гэтага трэба памятаць, што кождае чужое слова занесенае ў мову, асымілюе, зьлівае мову з суседскай, забівае яе асобны характар, а таму трэба, асабліва пішучы, высьцярагацца ўжываць сходныя з суседзкімі словамі, хоць-бы яны і былі ў мове, а браць такія, якіх няма ў чужынцаў, але істнуюць ў здаровай нашай народнай стыхіі”. Ластоўскі адзначаў, што наша мова перажыла некалькі хваляў скажэнняў, уключыўшы ў сябе царкоўнаславянскія, нямецкія, чэшскія, лацінскія, татарскія і іншыя чужародныя элементы, якія паступова змянялі першапачатковую “крыўскую” мову. І асабліва ён вылучаў польскі і рускі ўплыў, якія пагражаюць самому існаванню нашай мовы.
Хоць Ластоўскі і піша ў сваёй прадмове, што словы браў з народных гаворак і кніг, але не пазначаў, адкуль гэтыя словы ўзятыя, навукоўцы сцвярджаюць, што вялікая іх частка – т.зв. паветалізмы, або рэгіяналізмы, а значную колькасць аўтар папросту стварыў сам. Так Сяргей Запрудскі прыводзіць прапанаваныя Ластоўскім да слова полоумность эквіваленты некумнасьць, некмень, якія лічыць фальшывымі. Яшчэ цікавыя пераклады: желатина – клейчык, собутыльник – спабутэльнік, запор – зацьвердзь, поругание — палайка.
Віцэ-прэзідэнт Беларускай Акадэміі Навук Сцяпан Некрашэвіч выступіў з жорсткай крытыкай слоўніка. Ён пісаў, што “аўтар слоўніка робіць з беларускай мовай такія мудраванні, такія опэрацыі, што ў рэзультаце атрымліваецца нешта новае, мала падобнае на беларускую мову… Аўтар не ачышчае беларускую мову, а наадварот яе знявечвае, засурвае, утвараючы нешта падобнае да валапюка або эсператна з беларускай асновай”. Крытыкаваў слоўнік таксама і Ян Станкевіч, які пісаў, што Ластоўскі не здолеў аддзяліць зерне ад мякіны і толькі папсаваў багаты матэрыял, мяшаючы прыродныя беларускія словы з уласнымі наватворамі. Аднак пры гэтым Станкевіч падкрэсліваў і руплівасць Вацлава Ластоўскага пра родную мову, зазначаючы, што каб іншыя так бы пра яе рупіліся, то беларускай мове не пагражала б вялікая небяспека.
Сучасныя даследчыкі крыху інакш успрымаюць слоўнік. Як напісала пра “Расійска-крыўскі слоўнік” даследчыца лексікаграфічнай працы Ластоўскага Алена Ніякоўская: “Слоўнік – гэта суцэльны твор, цікавы, дынамічны, арганізаваны вакол адзінай ідэі – нацыянальнай”. Юрась Пацюпа заклікае ўспрымаць яго як літаратурны твор і як важную крыніцу пазнання беларускай мовы і творчасці самога аўтара. Прычым Пацюпа сцвярджае, што некаторыя з тых словаў, якія лічыліся экзатычнымі наватворамі Ластоўскага, пазней пацвярджаліся тэкстамі, аўтары якіх паходзілі з тых самых мясцінаў, што і Ластоўскі.
607 viewsedited 11:22
М
