Салавейка

2022-07-03 22:00:57 Практыка
Тэма 2. Асыміляцыйная мяккасьць

Заданьне 1. Адкажэце на пытаньні. Прывядзеце прыклады.

1. Якія зычныя будуць мяккія?
2. Якія зычныя будуць цьвёрдыя?
3. Калі адбываецца памякчэньне З, С, ДЗ, Ц?
4. Калі памякчэньне З, С, ДЗ, Ц не адбываецца?


Заданьне 2. Прачытайце ўголас і напішэце „тарашкевіцай“ наступныя словы, патлумачце самі сабе правіла.

Узор.
Язмін — мяккі М’ (мь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім → язьмін.
Схібіць — мяккі Х’ (хь), але гэта вынятак з правіла, таму С не зьмякчаем → схібіць*.

Каб убачыць правільны адказ, націсьніце на схаваны тэкст пасьля працяжніка. (Увага! На тэлефоне пры націсканьні на адзін адказ разам зь ім адкрываюцца адразу ўсе астатнія. З кампутара адказы адкрываць можна паступова.)

Зорачкай (*) адзначаныя словы зь мяккімі Г, К, Х, перад якімі З, С, ДЗ, Ц не зьмякчаюцца.

Дзвіна — Дзьвіна́
мясціны — мясьцíны
небасхіл — небасхíл*
змест — зьме́ст
схема — схе́ма*
збіраць — зьбіра́ць
асветнік — асьве́тнік
раскідаць — раскіда́ць*
згінацца — згіна́цца*
сціснуць — сьцíснуць
прозвішча — про́зьвішча
зацвярдзелы — зацьвярдзе́лы
разлічваць — разьлíчваць
сцвярджаць — сьцьвярджа́ць


з белым снегам — зь бе́лым сьне́гам
з Гедымінам — з Гедымíнам*
без літары — бязь лíтары
цераз Нёман — церазь Нёман
праз Вільню — празь Вíльню
без кішэні — без кішэ́ні*
здзекавацца з недарэкі — зьдзе́кавацца зь недарэ́кі
праз кепскі настрой — праз ке́пскі настрой*
з хіміяй — з хíміяй*
без ветру — бязь ве́тру
з цемрай — зь це́мрай
з кіно — з кіно*


Заданьне 3. Прыдумайце й напішэце „тарашкевіцай“ (можна ў камэнтарох):

• 2-3 сказы, дзе ёсьць словы, у якіх зьмягчаюцца З, С, ДЗ, Ц.
• 2-3 сказы, дзе ёсьць словы, у якіх не зьмягчаюцца З, С, ДЗ, Ц перад мяккімі Г, К, Х.

• 2-3 сказы, дзе зьмякчаюцца прыназоўнікі З, БЕЗ/БЯЗ, ПРАЗ, ЦЕРАЗ.
• 2-3 сказы, дзе не зьмякчаюцца прыназоўнікі З, БЕЗ/БЯЗ, ПРАЗ, ЦЕРАЗ.

#практыка #клясычны_правапіс #тарашкевіца #вымаўленьне Адкрыць / каментаваць

2022-07-03 21:40:01 Тэма 2. Асыміляцыйная мяккасьць

Моўнік. Асыміляцыйная мяккасьць — пад пагрозаю

У беларускай мове мяккія зычныя гукі могуць перадаваць сваю мяккасьць гукам, што стаяць перад імі. Гэтая зьява называецца „асыміляцыйная мяккасьць“.

Нагадаю:
• На пісьме мяккасьць пазначаецца празь мяккі знак.
• Мяккія будуць тыя зычныя, за якімі йдуць І, Е, Ё, Ю, Я, Ь.
• Цьвёрдыя будуць тыя зычныя, за якімі йдуць А, О, У, Ы, Э.

* У слове вецер — гукі В’ і Ц’ мяккія, то бо асобна яны гучаць мякка: вь і ць.

* У слове воцат — гукі В і Ц цьвёрдыя, то бо асобна яны гучаць цьвёрда: в і ц.


У зьяве асыміляцыйнай мяккасьці бяруць удзел, то бо зьмякчаюцца перад наступнымі мяккімі гукамі, сьвісьцячыя гукі З, С, ДЗ, Ц.


Правіла 1 (адпавядае вымаўленьню).
Пасьля 3, С, ДЗ, Ц пішацца Ь перад мяккімі зычнымі, апроч мяккіх Г, К, Х:

• Пе́сьня, сьне́г, цьвёрды, цьвíк, разьвíць, зьме́й, дзьве́ры, дзьве́.
• Згíнуць, ске́міць, схілíць.

Для прыкладу возьмем словы, напісаныя паводле афіцыйных правілаў ЗМЕЙ, СЦЯГ, ДЗВЕРЫ, ЦВІК, і паспрабуем зразумець, як у іх адбываецца зьмякчэньне (асыміляцыя) зычных.

1. У слове змей: мяккі М’ (мь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — зьмей.
2. У слове сцяг: мяккі Ц’ (ць) уплывае на С і робіць яго таксама мяккім — сьцяг.
3. У слове дзверы: мяккі В’ (вь) уплывае на ДЗ і робіць яго таксама мяккім — дзьверы.
4. У слове цвік: мяккі В’ (вь) уплывае на Ц і робіць яго таксама мяккім — цьвік.


У выпадку са зьбегам зычных мы заўсёды пачынаем глядзець ад галоснага й зьмякчаем усе зычныя, што стаяць перад ім (то бо рушымся ад галоснага ўлева).

Напрыклад, разьбяром слова СЦВЕРДЗІЦЬ, у якім мы бачым зьбег зычных СЦВ + Е.

Спачатку мяккі В’ (вь) уплывае на Ц і робіць яго таксама мяккім → сцьве-, → а мяккі Ц’ (ць) уплывае на С і яго таксама і робіць мяккім → сьцьве-. То бо адзін мяккі зычны В’ (вь) зьмякчыў два папярэднія гукі С і Ц — сьцьвердзіць.


Памякчэньне пашыраецца й на прыназоўнікі З, БЕЗ/БЯЗ, ПРАЗ, ЦЕРАЗ:

• Зь ве́рху, зь ся́брам, безь зямлí, бязь ме́сяца, празь ле́с, це́разь Пíну.
• З гекта́рам, з кíві, бяз хíтрыкаў.

Разьбяром некалькі прыкладаў.

1. З верхаліны: мяккі В’ (вь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — зь верхаліны.
2. Без дзяцей: мяккі ДЗ’ (дзь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — безь дзяцей.

Перад цьвёрдымі зычнымі зьмякчэньня не адбываецца:

• Свабо́да, праз ву́шы, сто́л, бяз на́с, з тэ́й дзяўчы́най, з Ры́мам, з сы́нам, спыта́ць, расцалава́ць, бяз джа́ла, з го́нарам.

Калі паспрабаваць вымавіць іх памылкова мякка, то выйдзе відавочная лухта: сьвабода, сьтол, сьпытаць, празь вушы.

Вельмі важна правільна вымаўляць усе гукі. Мякія гукі — мякка, цьвёрдыя гукі — цьвёрда, каб не было блытаніны.


Заўвага. Перад зычнымі (апрача в), на сутыках марфэмаў, у фіналях назоўнікаў -тве, -две, а таксама ў бальшыні іншамоўных уласных імёнаў зычныя Т, Ц, Д, ДЗ застаюцца цьвёрдыя:
• тлець, тля, для, днець, адмірал, ад’ютант, мацнець, падвесьці, пэндзлік, на тле, пры мардве, у таварыстве, Латвія, Людвік, Людміла, Мардвілка, Цнянка, Ядвіга (побач зь Ядзьвіга), на Цне, у Літве.

Памякчэньне Н перад наступнымі мяккімі, незалежна ад вымаўленьня, на пісьме не паказваецца:
• дранцьвець, фанцік, у сэнсе, Францішак.

Калі маеце нейкія пытаньні, пішэце іх у камэнтарох :)

#тэорыя #клясычны_правапіс #тарашкевіца #вымаўленьне Адкрыць / каментаваць

2022-07-03 19:40:11 Наступствы рэформы 1933г.

Рэформа 1933г. ня толькі жахліва зрусыфікавала пісьмовую беларускую мову, а яшчэ й моцна паўплывала на вымаўленьне. Адмета, што йснавала больш за 5 стагодзьдзяў, амаль страцілася менш чым за 30 гадоў: беларусы збольшага развучыліся мякка вымаўляць гукі.

Варта разумець, што вымаўленьне ад правапісу не залежыць. Словы, напісаныя афіцыйным („наркамаўкай“) і клясычным („тарашкевіцай“) правапісамі мусяць вымаўляцца аднолькава. Клясычны правапіс адлюстроўвае амаль усе адметы жывога маўленьня, а афіцыйны створаны са спадзевам на тое, што беларусы пра гэтыя адметы забудуцца й наблізяцца да расейцаў (што ўрэшце й адбылося).

Хвёдар Янкоўскі, аўтарытэтны лінгвіст, пісьменьнік-эсэіст і ўнівэрсытэцкі прахвэсар:

„На ўступных экзамэнах у пэдагагічныя інстытуты была зьвернута ўвага на няправільнае вымаўленьне некаторымі абітурыентамі сьвісьцячых зычных З, С перад наступнымі мяккімі зычнымі. (…) Калі чуеш цьвёрдае вымаўленьне зычных З, С у словах тыпу „зьява, зьехаць, сьніць, песьня“, ствараецца непрыемнае ўражаньне, быццам бы ў таго, хто гаворыць, кончык языка патоўшчаны й ня мае патрэбнай рухавасьці“.

Відаць, акурат гэта й натхніла Янкоўскага напісаць даведнік „Беларускае літаратурнае вымаўленьне“ (першая публікацыя ў 1960г.).

У школах мы вучымся паводле падручнікаў з афіцыйным правапісам, а большасьць настаўнікаў не зьвяртаюць пэўнае ўвагі на вымаўленьне, ня вучаць вымаўляць гукі правільна, мякка, па-беларуску, таму мы й звыклі вымаўляць словы тыпу зьява, зьехаць, сьніць, песьня цьвёрда, як напісана: з’ява, з’ехаць, сніць, песня.

Пра мяккасьць за 11 гадоў кажуць толькі разы два — у 5-й ды 10-й клясах на лекцыях, прысьвечаных фанэтыцы. Астатнім часам робяць выгляд, нібыта гэта нешта няважнае й непатрэбнае.

Таму вучні, якія заўжды вымаўлялі ўсе гукі цьвёрда, як напісана (прыкладам, смех, цвік), і ніколі ня чулі ад настаўнікаў аніякіх заўваг, ня могуць уцяміць, адкуль бярэцца мяккасьць у транскрыпцыі (сьмех, цьвік), праз што ўважаюць гэтую адмету беларускага вымаўленьня за нейкую дзіўную й непатрэбную лухту.

На маю думку, у школе ня два разы за 11 гадоў, а на кажнай лекцыі беларускае мовы й літаратуры настаўнікі павінны зьвяртаць увагу вучняў на вымаўленьне, рабіць заўвагі й выпраўляць памылкі, каб прызвычаіць дзяцей да запраўднае мілагучнае беларускае мовы. Але нешта мне падказвае, што гэтыя „настаўнікі“ самі памылкова вымаўляюць гукі, раз ня робяць аніякіх заўваг.


Праз шматгадовую русыфікацыю Беларусі й ня вельмі якаснае выкладаньне беларускае мовы ў навучальных установах большасьць беларусаў звыкла вымаўляць гукі цьвёрда, на расейскі лад. Таму цяпер, каб наўчыцца правільна вымаўляць беларускія словы, трэба шмат практыкавацца.

Найлепшае практыкаваньне — чытаць уголас беларускамоўныя тэксты, асабліва тыя, што напісаныя „тарашкевіцай“, і, вядома, самім старацца пазначаць мяккасьць на пісьме.

Раю паглядзець відэа з удзелам вядомай беларускай актрысы й сьпявачкі Тацьцяны Мархель і зьвярнуць увагу на яе ўзорнае вымаўленьне:



У наступных допісах будзе тэорыя й заданьні на тэму „Зьмякчэньне З, С, ДЗ, Ц“. Адкрыць / каментаваць

2022-07-03 19:00:01 Асыміляцыйная мяккасьць. Ці патрэбныя нам мяккія знакі?

Моўнік. Асыміляцыйная мяккасьць — пад пагрозаю

Зьмякчэньне З, С, ДЗ, Ц перад наступнымі мяккімі зычнымі — гэта адна з галоўных адмет беларускага вымаўленьня, якая сфармавалася яшчэ ў 12-14 стагодзьдзях. Яна цалком адлюстроўваецца ў праекце беларускага правапісу Б.Тарашкевіча (першае выданьне ў 1918г.).

На правапіснай канфэрэнцыі 1926г. мовазнаўцы браты Лёсікі прапанавалі скасаваць пазначэньне гэтае адметы на пісьме, бо не маглі паверыць у тое, што праз гэта беларусы калісьці развучацца мякка вымаўляць гукі.

С.Некрашэвіч, мовазнаўца:
„Асаблівасьць адменна мяккага, сьвісьцяча-сычачага вымаўленьня беларускіх сьвісьцячых „з, с, ц, дз“ перад мяккімі зычнымі і ётаванымі галоснымі катэгарычна вымагае, каб гэтыя гукі, як гукі асобныя, знайшлі на пісьме свой адбітак… Зусім жа не азначаць іх на пісьме — гэта значыць сьцерці адну з характэрных асаблівасьцяй беларускае мовы".

П. Растаргуеў, прахвэсар Маскоўскага ўнівэрсытэту:
„Напісаньне «звер, дзвёх, мядзведзь, свет, цвік, жыццё, ралля, чытанне» бяз ь будзе мець вынікам усваеньне няправільнага вымаўленьня падобных слоў“.

Супраць прапановы Лёсікаў скасаваць мяккія знакі выступіла бальшыня: мовазнаўцы, пэдагогі, пісьменьнікі й паэты, у тым ліку Я. Купала, В. Ластоўскі, а да пачатку канфэрэнцыі — і сам Б. Тарашкевіч.

У 30-я гады НКДБ арыштавала й рэпрэсавала амаль усіх мовазнаўцаў.

У 1933г. без грамадзкага абмеркаваньня Савет Народных Камісараў (адсюль і назоў „наркамаўка“) БССР правёў рэформу правапісу й граматыкі. Мэта рэформы — як мага наблізіць беларускую мову да расейскай. Адзін з пунктаў рэформы — скасаваньне мяккіх знакаў з большасьці слоў.

Заходнебеларускія навукоўцы, якія не пераехалі ў БССР, супольна асудзілі рэформу 1933г. як русыфікацыйную й працягвалі карыстацца правапісам Тарашкевіча. Таму ён і называецца „клясычным“.

Антон Лёсік, які цудам выжыў пасьля сталінскіх катаваньняў і здолеў выдаць некалькі правапісных падручнікаў, ніколі не вяртаўся да ідэі скасаваньня асыміляцыйных мяккіх знакаў.

Пасьля рэформы 1933г. зьмены ў правапісе афіцыйна фіксаваліся двойчы: у 1959г. і ў 2008г, але яны не скасавалі ўсе шматлікія хібы рэформы 1933г. і толькі нязначна наблізілі пісьмовую мову да літаратурнага вымаўленьня.

Таму калі мы чуем назовы „наркамаўка“ і „тарашкевіца“ ў дачыненьні да сучаснасьці, трэба разумець, што:

• сучасны афіцыйны/акадэмічны правапіс, які вывучаюць у школах, ня ёсьць той чыстай „наркамаўкай“ 1933г., але грунтуецца акурат на ёй;

• сучасны клясычны правапіс ня ёсьць „тарашкевіцай“ 1918-1930гг., але на ёй грунтуецца й збольшага адпавядае літаратурнаму вымаўленьню.

Гэта значыць, што пад назовам „наркамаўка“ сёньня маецца на ўвазе сучасны афіцыйны правапіс 2008г. (праект падрыхтаваны ў 2003г., сілу набыў у 2010г.), а пад назовам „тарашкевіца“ — сучасны ейны варыянт, то бо ўнармаваны мовазнаўцамі ў 2005г.

Праз тое, што ў сеціве вядзецца шмат спрэчак наконт таго, якім правапісам варта карыстацца, хачу нагадаць: абразы прыхільнікаў таго ці іншага правапісу недапушчальныя! (як і ўвогуле ўсе абразы)

Кажны чалавек мае права карыстацца тым правапісам, які яму падабаецца: афіцыйным, клясычным ці адразу двума.

Таксама нельга абражаць і зьневажаць за памылкі. Калі вы хочаце камусьці дапамагчы й выправіць памылку, то, калі ласка, зрабеце гэта асьцярожна й далікатна. Мы ўсе вучымся, таму памылкі — гэта цалком натуральна й нармальна.

Калі ласка, паважайце адзін аднаго й не саромейцеся памылак! Адкрыць / каментаваць

2022-07-03 17:39:59 Дабрыдзень, шаноўнае спадарства!

Мне надзвычай прыемна бачыць, што ў вывучэньні беларускае мовы зацікаўлена так шмат людзей. Дзякуй усім, хто далучыўся!

Сёньня будзе новы допіс і заданьні :) Адкрыць / каментаваць

2022-06-26 22:40:56 Адкрыць / каментаваць

2022-06-26 21:00:15 Правіла 1.
Е пераходзіць у Я ў першым складзе перад націскам. НЕ ды БЕЗ лічацца складамі таго слова, перад якім яны стаяць:

• ня пэ́цкай, бяз жа́ртаў — першы склад перад націскам, таму Е пераходзіць у Я;
• не чапа́й, без дапамо́гі — ня першы склад перад націскам, таму Е не пераходзіць у Я.


Заданьне 1. Вымавіце й напішэце „тарашкевіцай“ наступныя словы, патлумачце самі сабе правіла. Каб убачыць правільны адказ, націсьніце на схаваны тэкст пасьля працяжніка. (Увага! На тэлефоне пры націсканьні на адзін адказ разам зь ім адкрываюцца адразу ўсе астатнія. З кампутара адказы адкрываць можна паступова.)

не заўтра — ня за́ўтра
не буду — ня бу́ду
не хачу — не хачу́
не сплю — ня сплю́
не шуміць — не шумíць
не вельмі — ня ве́льмі
не вызначыў — ня вы́значыў
не белы — ня бе́лы
не напісаў — не напіса́ў
не пяты радок і не чацвёрты — ня пя́ты радок і не чацьвёрты

без паперы — без папе́ры
без гэтага — бяз гэ́тага
без кветкі — бяз кве́ткі
без настрою — без настро́ю
без акуляраў — без акуля́раў
без рыбы — бяз ры́бы
без вады — без вады́
без моцаў — бяз мо́цаў
без сэнсу — бяз сэ́нсу
без смутку — бяз сму́тку

Заданьне 2. Прыдумайце й напішэце „тарашкевіцай“ (можна ў камэнтарох):
• 2-3 варыянты, дзе НЕ й БЕЗ пераходзяць у НЯ й БЯЗ
• 2-3 варыянты, дзе НЕ й БЕЗ не пераходзяць у НЯ й БЯЗ

Калі маеце нейкія пытаньні, пішэце іх у камэнтарох :)

#тэорыя #практыка #клясычны_правапіс #тарашкевіца #вымаўленьне Адкрыць / каментаваць

2022-06-26 18:02:01 Клясычны правапіс („тарашкевіца“) адлюстроўвае амаль усе асаблівасьці беларускага вымаўленьня.

На жаль, праз шматгадовую русыфікацыю Беларусі сёньня большасьць беларусаў вымаўляюць гукі на расейскі лад, і акурат таму ім складана карыстацца „тарашкевіцай“, якая амаль цалком адпавядае прынцыпу „як чуецца, так і пішацца“. Таксама некаторыя адметы роднае мовы (напрыклад, у чужаземных словах: мэтар, філялёгія, Бразылія й г.д.) цяпер здаюцца беларусам дзіўнымі й непрыгожымі, часам рэжуць слых. Але варта разумець, што так сталася толькі праз уплыў расейскае мовы. Калі б ня ён, то гэтыя адметы цяпер успрымаліся б натуральнымі й не выклікалі б аніякіх нэгатыўных эмоцыяў і пачуцьцяў. Але калі будзем найчасьцей ужываць гэтыя адметныя хормы слоў, то найхутчэй да іх звыкнем.

Каб разумець, пра што йдзе гаворка, вельмі раю паглядзець два відэа:
1. Асноўныя прынцыпы беларускага вымаўленьня
2. Асыміляцыйная мяккасьць — пад пагрозаю

Цяпер жа, каб наўчыцца правільна вымаўляць гукі, то бо па-беларуску, без расейскага акцэнту, папраўдзе трэба шмат практыкавацца. Гэтаму можа дапамагчы вывучэньне клясычнага правапісу.

Увогуле пра тое, як так сталася, што цяпер мы маем два правапісныя стандарты, а ў школах вучымся паводле зрусыфікаваных правілаў, можна пачытаць у трэцяй частцы дапаможніка. Там жа ёсьць і параўнаньне правапісаў. А ў першых дзьвюх частках дапаможніка вы знойдзеце распаўсюджаныя памылкі, якія несьвядома робяць беларускамоўныя людзі. У чацьвёртай частцы — правілы беларускага вымаўленьня.

Дадатковыя матар'ялы для вывучэньня клясычнага правапісу сабраныя ў допісе канала „Забі зяпу“: t.me/zabiziapu/43 Адкрыць / каментаваць

2022-06-26 18:01:36 Вітаю, шаноўнае спадарства!

Гэты канал створаны з мэтай пашырэньня ведаў пра беларускую мову, клясычны правапіс („тарашкевіцу“) і вымаўленьне. Апроч тэорыі, тут будуць зьяўляцца й практыкаваньні, каб найлепш засвойваць тэмы. Чым болей мы практыкуемся, тым хутчэй запамінаем правілы :)

Калі будуць нейкія пытаньні — можаце заўсёды іх задаваць у камэнтарох Адкрыць / каментаваць