Тэма 2. Асыміляцыйная мяккасьць Моўнік. Асыміляцыйная мякк | Салавейка

Тэма 2. Асыміляцыйная мяккасьць

Моўнік. Асыміляцыйная мяккасьць — пад пагрозаю

У беларускай мове мяккія зычныя гукі могуць перадаваць сваю мяккасьць гукам, што стаяць перад імі. Гэтая зьява называецца „асыміляцыйная мяккасьць“.

Нагадаю:
• На пісьме мяккасьць пазначаецца празь мяккі знак.
• Мяккія будуць тыя зычныя, за якімі йдуць І, Е, Ё, Ю, Я, Ь.
• Цьвёрдыя будуць тыя зычныя, за якімі йдуць А, О, У, Ы, Э.

* У слове вецер — гукі В’ і Ц’ мяккія, то бо асобна яны гучаць мякка: вь і ць.

* У слове воцат — гукі В і Ц цьвёрдыя, то бо асобна яны гучаць цьвёрда: в і ц.


У зьяве асыміляцыйнай мяккасьці бяруць удзел, то бо зьмякчаюцца перад наступнымі мяккімі гукамі, сьвісьцячыя гукі З, С, ДЗ, Ц.


Правіла 1 (адпавядае вымаўленьню).
Пасьля 3, С, ДЗ, Ц пішацца Ь перад мяккімі зычнымі, апроч мяккіх Г, К, Х:

• Пе́сьня, сьне́г, цьвёрды, цьвíк, разьвíць, зьме́й, дзьве́ры, дзьве́.
• Згíнуць, ске́міць, схілíць.

Для прыкладу возьмем словы, напісаныя паводле афіцыйных правілаў ЗМЕЙ, СЦЯГ, ДЗВЕРЫ, ЦВІК, і паспрабуем зразумець, як у іх адбываецца зьмякчэньне (асыміляцыя) зычных.

1. У слове змей: мяккі М’ (мь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — зьмей.
2. У слове сцяг: мяккі Ц’ (ць) уплывае на С і робіць яго таксама мяккім — сьцяг.
3. У слове дзверы: мяккі В’ (вь) уплывае на ДЗ і робіць яго таксама мяккім — дзьверы.
4. У слове цвік: мяккі В’ (вь) уплывае на Ц і робіць яго таксама мяккім — цьвік.


У выпадку са зьбегам зычных мы заўсёды пачынаем глядзець ад галоснага й зьмякчаем усе зычныя, што стаяць перад ім (то бо рушымся ад галоснага ўлева).

Напрыклад, разьбяром слова СЦВЕРДЗІЦЬ, у якім мы бачым зьбег зычных СЦВ + Е.

Спачатку мяккі В’ (вь) уплывае на Ц і робіць яго таксама мяккім → сцьве-, → а мяккі Ц’ (ць) уплывае на С і яго таксама і робіць мяккім → сьцьве-. То бо адзін мяккі зычны В’ (вь) зьмякчыў два папярэднія гукі С і Ц — сьцьвердзіць.


Памякчэньне пашыраецца й на прыназоўнікі З, БЕЗ/БЯЗ, ПРАЗ, ЦЕРАЗ:

• Зь ве́рху, зь ся́брам, безь зямлí, бязь ме́сяца, празь ле́с, це́разь Пíну.
• З гекта́рам, з кíві, бяз хíтрыкаў.

Разьбяром некалькі прыкладаў.

1. З верхаліны: мяккі В’ (вь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — зь верхаліны.
2. Без дзяцей: мяккі ДЗ’ (дзь) уплывае на З і робіць яго таксама мяккім — безь дзяцей.

Перад цьвёрдымі зычнымі зьмякчэньня не адбываецца:

• Свабо́да, праз ву́шы, сто́л, бяз на́с, з тэ́й дзяўчы́най, з Ры́мам, з сы́нам, спыта́ць, расцалава́ць, бяз джа́ла, з го́нарам.

Калі паспрабаваць вымавіць іх памылкова мякка, то выйдзе відавочная лухта: сьвабода, сьтол, сьпытаць, празь вушы.

Вельмі важна правільна вымаўляць усе гукі. Мякія гукі — мякка, цьвёрдыя гукі — цьвёрда, каб не было блытаніны.


Заўвага. Перад зычнымі (апрача в), на сутыках марфэмаў, у фіналях назоўнікаў -тве, -две, а таксама ў бальшыні іншамоўных уласных імёнаў зычныя Т, Ц, Д, ДЗ застаюцца цьвёрдыя:
• тлець, тля, для, днець, адмірал, ад’ютант, мацнець, падвесьці, пэндзлік, на тле, пры мардве, у таварыстве, Латвія, Людвік, Людміла, Мардвілка, Цнянка, Ядвіга (побач зь Ядзьвіга), на Цне, у Літве.

Памякчэньне Н перад наступнымі мяккімі, незалежна ад вымаўленьня, на пісьме не паказваецца:
• дранцьвець, фанцік, у сэнсе, Францішак.

Калі маеце нейкія пытаньні, пішэце іх у камэнтарох :)

#тэорыя #клясычны_правапіс #тарашкевіца #вымаўленьне